Tha am facal gille gu math inntinneach, nach eil? Tha Faclair Dwelly ag innse dhuinn gu bheil e a’ ciallachadh ‘boy, lad, youth, manservant, ploughman ...’ Chuirinn mac no ‘son’ ris an liosta, oir bidh daoine ag ràdh ‘seo an gille agam’ airson ‘seo mo mhac’. Canaidh sinn gille a’ mhansa ri mac ministeir.
Gu math tric, bidh am facal gille air a chur ri eileamaid eile airson facal-fillte a dhèanamh. Mar eisimpleir – gille-stàbaill ‘a stableboy’ no gille-turais ‘an errand boy’. Anns an t-seann aimsir, bhiodh na h-uaislean a’ cumail ghillean, agus dreuchdan sònraichte aca – mar eisimpleir gille-cupa ‘a cup-bearer’ no gille-frithealaidh ‘a page or servant’. Bhiodh gille-airm a’ cumail armachd airson a mhaighstir agus b’ e gille-ruith ‘a courier or runner’.
Bha eadhon gillean cas-fhliuch aig feadhainn de na h-uaislean. ’S e sin gille a bhiodh a’ togail ceann-cinnidh no uachdaran air a dhruim airson a thoirt tarsainn allt no abhainn. Bhiodh an gille a’ faighinn a chasan fliuch ach bhiodh casan a mhaighstir air an gleidheadh tioram!
Tha am facal gille feumail cuideachd ann an co-cheangal ri nàdar. Tha ainmhidhean ann, agus ‘gille’ anns an ainm aca. Seo agaibh eisimpleirean: Gille-Brìde ‘oystercatcher’. Tha an t-eun seo co-cheangailte ri Naomh Brìde. Gille-cràigein ‘a toad’; gille-feadaig ‘dunlin’; agus gille-fionn no gille-fionndrain – ’s e sin ‘dogwhelk’ – maorach bàn a gheibhear air creagan is clachan air a’ chladach. ’S e gille-màrtainn seann ainm airson sionnach no madadh-ruadh. Bha ceangal ann, a rèir choltais, eadar an sionnach agus Clann Mhàrtainn.
Agus tha ainmean lusan againn anns a bheil am facal gille. Canaidh sinn gille-mu-lunn ri feamainn le toinntean fada caola. Bidh an fheamainn sin a’ dol timcheall an luinn – am pìos ann am meadhain ràimh – nuair a thathar ag iomradh geòla. ’S ann agams’ a tha fios air sin, agus mi a’ feuchainn ri iomradh gu tric ann an acarsaidean fasgach air taobh an iar na Gàidhealtachd!
’S e gille-gorm no gille-guirmein a th’ againn air ‘cornflower’ ann an Gàidhlig, agus ’s e ainm eile a th’ air ròs an t-solais no ‘round-leaved sundew’ – gille-driùchd. Gu litreachail, tha gille-driùchd a’ ciallachadh ‘lad or son of [the] dew’. Bidh boinneagan lionna a’ nochdadh air na duilleagan agus tha iad a’ coimhead coltach ri boinneagan driùchd.
Bidh sibh a’ tuigsinn gun robh am facal gille air a chleachdadh uiread air an t-seann Ghàidhealtachd ’s gun do ghabh muinntir na Beurla ris mar fhacal feumail. Tha e air a dhol a-steach don Bheurla mar ‘gillie’ no ‘ghillie’ – le, no às aonais ‘h’ an dèidh an ‘g’. Tha na faclairean Beurla ag innse dhuinn gun deach gille a-null don Bheurla anns an t-siathamh linn deug. Ann am Beurla, tha e a’ ciallachadh ‘a man or boy who attends someone on a hunting or fishing expedition’ agus cuideachd, gu h-eachdraidheil, ‘a Highland chief’s attendant’.
Tha na faclairean eadhon ag innse dhuinn gun tàinig gille-cas-fhliuch a-steach don Bheurla mar gilliewetfoot. Bha na Goill ga chleachdadh mar fhacal tàireil airson Gàidheil a bha dìleas do cheann-cinnidh.
