465: Teàrlach Òg Stiùbhart
Litir sheachdaineach do luchd-ionnsachaidh le clàr-fuaime, tar-sgrìobhadh is mìneachadh. A weekly letter to Gaelic learners with audio, transcription and explanation.
Tha an litir ag obrachadh leis an fhaclair. Tagh an taba ‘teacsa Gàidhlig’ agus tagh facal sam bith san teacsa agus fosglaidh am faclair ann an taba ùr agus bidh mìneachadh den fhacal ann. The letter is integrated with the dictionary. Select the tab ‘Gaelic text’ and choose any word and the dictionary will open and you will see the English explanation of the Gaelic word.
Teàrlach Òg Stiùbhart
Chan e Calum Cille an aon duine a cheanglas Alba ri Gleann Cholm Cille ann an ceann an iar-thuath na h-Èireann. Tha cuid dhen bheachd gu robh fear ann san ochdamh linn deug air an robh Seárlas Óg ann an Gaeilge. ’S e sin Teàrlach Òg Stiùbhart – no Bonnie Prince Charlie. Uill, a bheil e fìor? An robh e ann?
Tha an stòiridh a’ dol air ais don t-samhradh seachd ceud deug ceathrad ’s a sia (1746), beagan mhìosan às dèidh Blàr Chùil Lodair, far an do chaill na Seumasaich gu dubh. Tha muinntir na h-Alba dhen bheachd gun robh Teàrlach Òg air seachran airson ùine às dèidh Chùil Lodair air a’ Ghàidhealtachd againne. Aig a’ cheann thall, thàinig long-chogaidh Fhrangach air a shon agus sheòl e gu ruige an Fhraing.
Ach tha beul-aithris ann an Gleann Cholm Cille a’ cur gleans eile air an stòiridh. As t-samhradh seachd ceud deug ceathrad ’s a sia (1746) thàinig srainnsear àrd eireachdail don sgìre. Bha searbhant còmhla ris. Bha iad a’ fuireach an toiseach ann am baile beag iomallach ris an canar Gleann Locha.
Ach cha do dh’fhuirich iad an sin fada. Ghluais iad gu taigh eile ann am baile eile. An uair sin ghluais iad gu taigh eile ann am baile eile a-rithist. An-diugh, innsidh muinntir an àite gu dè na taighean don deach iad agus cò na daoine leis an robh iad a’ fuireach.
Tha e an ìre mhath cinnteach gur e Seumasach a bh’ anns an duin'-uasal. Gach latha bhiodh e fhèin is a shearbhant a’ dol a-mach gu rubha far am faigheadh iad sealladh math air a’ mhuir. Gach latha bhiodh iad a’ tilleadh dhachaigh gun sealladh air an luing a bha a’ dol gan toirt air falbh.
Às dèidh beagan seachdainean ann am baile ris an canar Málainn Mhóir dh’èirich an dithis latha a bha seo. Dh’innis iad don teaghlach a bh’ air àite-fuirich a thoirt dhaibh gun robh iad a’ falbh. Thug iad sporan de dh’òr don teaghlach agus chaidh iad gu baile eile airson na h-oidhche. Air an làrna-mhàireach rinn iad mocheirigh agus chaidh iad sìos gu Poll an Uisce – àite air a’ chladach. Tha Poll an Uisce furasta aithneachadh bhon mhuir oir tha stac mara – ris an canar an Tor Mór – faisg air làimh. Thàinig long a-steach agus chaidh an dithis air bòrd. Dh’fhalbh iad a dh’ionnsaigh na Frainge.
Uill, cò bha anns an t-srainnsear? A-rèir beul-aithris, ’s e Teàrlach Òg fhèin a bh’ ann. An robh cuideigin eile, ma-thà, air a dhol na riochd ann an Alba? An robhar a’ toirt a’ chreidsinn don arm dhearg gun robh am Prionnsa fhathast ann an Alba – nuair a bha e ann an dha-rìribh ann an Èirinn?!
’S e deagh stòiridh a th’ ann, agus chan urrainn dhomh a ràdh co-dhiù tha susbaint mhòr sam bith ann. Ma dh’fhaodte gur e dìreach fear de dh’àrd-urrachan nan Seumasach a bh’ anns an t-srainnsear. Ach tha òran a bhuineas don sgìre air a bheil Lá Chois Cuain. ’S e òran gaoil a th’ ann. Anns an òran tha fear a’ feitheamh fad ùine ri long a bheir e fhèin is a leannan còmhla. Agus tha feadhainn ag ràdh fhathast gu bheil an t-òran a’ dèanamh tuairisgeul air Teàrlach Òg fhèin, a bha am falach ann an Gleann Cholm Cille às dèidh Chùil Lodair.
Faclan na Litreach: Teàrlach Òg Stiùbhart: Bonnie Prince Charlie; samhradh: summer; searbhant: servant; an toiseach: to begin with; buachaille: herdsman; iomallach: remote.
Abairtean na Litreach: beagan mhìosan às dèidh Blàr Chùil Lodair: a few months after the Battle of Culloden; far an do chaill na Seumasaich gu dubh: where the Jacobites suffered a terrible loss; air seachran airson ùine: wandering for a time; air a’ Ghàidhealtachd againne: in our [ie not the Irish] Gaidhealtachd; thàinig long-chogaidh Fhrangach air a shon: a French warship came for him; sheòl e gu ruige an Fhraing: he sailed to France; gleans eile air an stòiridh: another sheen on the story; srainnsear àrd eireachdail: a tall handsome stranger; ris an canar Gleann Locha: called Gleann Locha; cha do dh’fhuirich iad an sin fada: they didn’t stay there long; ghluais iad gu taigh eile: they moved to another house; gur e Seumasach a bh’ anns an duin-uasal: that the gentleman was a Jacobite; gu rubha far am faigheadh iad sealladh math air a’ mhuir: to a promontory where they would get a good view of the sea; bhiodh iad a’ tilleadh dhachaigh: they would come [be coming] home; dh’èirich an dithis latha a bha seo: the two men rose this particular day; a bh’ air àite-fuirich a thoirt dhaibh: who had given them a place to stay; sporan de dh’òr: a purse of gold; air an làrna-mhàireach rinn iad mocheirigh: the next day they rose early; furasta aithneachadh bhon mhuir: easy to recognise from the sea; an robh cuideigin eile air a dhol na riochd?: had somebody else impersonated him?; an robhar a’ toirt a’ chreidsinn don arm dhearg gun robh am Prionnsa fhathast ann an Alba?: were they pretending to the British army [red army] that the Prince was still in Scotland?; co-dhiù tha susbaint mhòr sam bith ann: whether or not it has any great substance; fear de dh’àrd-urrachan nan Seumasach: one of the Jacobite leaders; a bheir e fhèin is a leannan còmhla: which will bring him and his sweetheart together; a’ dèanamh tuairisgeul air Teàrlach Òg fhèin: describing Bonnie Prince Charlie himself.
Puing-chànain na Litreach: gun sealladhair an luinga bha a’ dol gan toirt air falbh: without a view of [on] the ship that was going to take them away. Although ship is in the genitive in the English idiom [a view of the ship], note that the Gaelic preposition air puts long [ship] in the dative case. The same would be the case had I said gun sealladh dhen luing. If I had said gun sealladh na luinge - then long would be in the genitive. And why is long slenderised to luing in the dative singular (at least in traditional usage)? Because it is a feminine noun. This is a grammatical rule (but not always observed today) attested by the traditional children’s rhyme “Air an Luing Èireannaich” [“On the Irish Ship”].
Gnàthas-cainnt na Litreach: ann am baile eile a-rithist: in yet another village.
Download the text of this week's letter as a PDF:Thoir a-nuas Litir mar PDF:
PDF documents are especially suited for printing out. Most computers can open PDF files, but if you have problems viewing them you may need to install reader software such as Tha faidhleachan PDF gu sònraichte math airson clò-bhualadh. Tha e furasta gu leòr do chuid de choimpiutairean faidhleachan PDF fhosgladh, ach ma tha trioblaid agad ‘s dòcha gum biodh e feumail bathar-bog mar Adobe Acrobat Reader. fhaighinn.
Litir do Luchd-ionnsachaidh
This letter corresponds to Tha an Litir seo a’ buntainn ri An Litir Bheag 161
Podcast
BBC offers this litir as a podcast: Visit the programme page for more info and to download or subscribe. Tha am BBC a’ tabhainn seo mar podcast. Tadhail air an duilleag-phrògraim airson barrachd fiosrachaidh no airson podcast fhaighinn